Hoe AI het speelveld verandert en wat wij nu moeten doen

In een tijd waarin kunstmatige intelligentie razendsnel oprukt en hele sectoren transformeert, staat ook het inkoopvak op een kruispunt. Wat vroeger begon als een technologische versneller, is nu uitgegroeid tot een systeemverschuiving die raakt aan de kern van onze beschaving. En terwijl de wereld zich laat betoveren door snelheid en gemak, stellen maar weinig mensen de vraag: wat doet dit met onze autonomie, onze creativiteit, onze ethiek?

Die vraag is des te urgenter voor inkopers. Want inkoop is geen neutrale uitvoeringsdiscipline, het is beleid in progressie. Het is systeemverandering met een budget. Het is toekomstvisie, ingekocht met gemeenschapsgeld. Juist daarom moeten we deze technologische revolutie niet passief ondergaan, maar bewust navigeren. Niet als schrikreactie op disruptie, maar als strategische keuze vóór menselijkheid.

Het kernprobleem: AI als reproduceermachine zonder moreel kompas

AI is een geniale hergebruiker van wat er al is. Maar wat gebeurt er als menselijke creatie, reflectie en ethiek stilvallen, en we alleen nog laten genereren wat al gegenereerd is? Als niemand meer toevoegt, droogt de bron langzaam op.

Inkoop bepaalt welke bronnen worden gevoed – of uitgeput.

Daarom een strategische doorkijk naar:

De drie tijdshorizonnen van AI en inkoop

1. Vijf jaar – cognitieve disruptie (± 2030)

AI neemt repetitief denkwerk over. Veel witte-boorden taken worden geautomatiseerd. Dat lijkt efficiënt – maar het holt kennis en autonomie uit.

📌 Voorbeeld: een gemeente besteedt HR-ondersteuning uit aan een AI-chatbot. Sneller, goedkoper. Maar medewerkers raken het zicht kwijt op interne cultuur, verzuimpatronen en signalen van grensoverschrijdend gedrag. Wat eerst intuïtief werd opgevangen, blijft nu onzichtbaar.

2. Tien jaar – sociaal-economische herconfiguratie (± 2035)

AI herschikt de arbeidsmarkt. Kennisberoepen verdwijnen, creatie wordt synthetisch, opleidingen lopen achter. Inkoop stuurt dan óf op risicobeheersing (versmalling), óf op toekomstbouw (verruiming).

📌 Voorbeeld: een onderwijsinstelling koopt AI-curriculumsoftware in. De belofte: adaptieve leerroutes. De realiteit: docenten verliezen regie over pedagogiek, studenten ontvangen output die perfect maar niet betekenisvol is. De menselijke leeromgeving verarmt, ondanks “innovatie”.

3. Twintig jaar – culturele divergentie of renaissance (± 2045)

Twee scenario’s ontstaan: technologische overgave of menselijke wedergeboorte.

📌 Voorbeeld scenario A (overgave): publieke instellingen laten alle communicatie, intake en analyse via AI verlopen. Burgers spreken machines. Gegevens zijn foutloos, maar de menselijke ervaring is verdampt.

📌 Voorbeeld scenario B (renaissance): inkoop stimuleert lokale coöperaties, menselijke diensten met AI als ondersteuner, investeert in educatie die ethiek, context en creatie verbindt. Mens en technologie worden bondgenoten, geen concurrenten.

📌 De taak van inkoop in het AI-tijdperk

Inkoop is – en wordt meer dan ooit – de poortwachter van welke technologieën we als samenleving faciliteren, financieren en normaliseren. Met name in het publieke domein bepalen aanbestedingscriteria welke oplossingen een kans krijgen, en welke niet. AI roept hier een fundamentele vraag op: kiezen we voor gemak, schaal en kostenbesparing? Of voor autonomie, duurzaamheid en betekenis?

Uitdagingen waar we niet omheen kunnen

🔹 Korte termijnprikkels versus lange termijnimpact

De aanbestedingspraktijk is gericht op prijs, efficiëntie en juridische beheersing. Maar AI komt met verborgen kosten: verlies aan menselijk werk, afhankelijkheid van black-box systemen, ethische erosie. Als we dit negeren, subsidiëren we onbedoeld onze eigen teloorgang.

🔹 Rigide wetgeving versus adaptieve realiteit

Aanbestedingsregels vragen gelijke behandeling. Maar wat als een AI-tool niet uitlegbaar is? Of als je niet kunt herleiden hoe een algoritme tot een beslissing komt? Transparantie, proportionaliteit en herleidbaarheid – pijlers van Europees aanbestedingsrecht – komen daarmee onder druk te staan.

🔹 Onzichtbare impact op milieu en mens

AI vraagt enorme hoeveelheden energie, data, zeldzame grondstoffen en water voor datacenters. En uiteindelijk ook ruimte. Tegelijk ontstaan mentale afhankelijkheid, bias en sociale vervreemding. Inkoop moet deze onzichtbare effecten meewegen in haar afwegingen.

🔹 Opleidings- en reflectieachterstand

Veel inkooporganisaties hebben nog niet de kennis of reflectieruimte om AI integraal te beoordelen. Hierdoor wordt het een operationele inkoopbeslissing, terwijl het in wezen een maatschappelijk sturingsvraagstuk is.

Kansen voor betekenisvolle sturing

🔹 Inkoop als systeemverankeraar van menselijke waarden

We kunnen eisen stellen aan verantwoorde datatoepassingen, ethische kaders, open source en menselijke tussenkomst. Gunning op maatschappelijke waarde wordt essentieel.

🔹 Inkopen van alternatieven voor AI-overname

Denk aan hybride diensten (mens + technologie), relationele ondersteuning, ‘community-based’ modellen. Inkoop kan creatief aan de markt vragen: hoe versterken we autonomie in plaats van die te vervangen?

🔹 Marktconsultatie en kritische dialoog

Door goede marktverkenning en dialoog kunnen we leveranciers bevragen op hun waarden, impact en keuzes. Stel de vragen die er toe doen: Hoe gaan jullie om met bias? Wat doen jullie aan energiereductie? Hoe garanderen jullie uitlegbaarheid?

🔹 AI als facilitator van systeemimpact

Wanneer bewust aangestuurd, kan AI enorm bijdragen aan circulaire monitoring, klimaatadaptatie, en leer- en zorgtoegang. Maar dan moet inkoop sturen op het doel, niet blind op het middel.

De grote valkuilen

⚠️ Technologische determinatie: het idee dat we AI móéten gebruiken omdat het er is.

⚠️ Procedurefetisjisme: als inkoop alleen nog de regels volgt, maar de bedoeling verliest.

⚠️ Vertrouwen op leveranciersclaims zonder toetsing of ethisch kader.

⚠️ Verlies van relationele intelligentie: als AI alle menselijke interactie vervangt, verliezen we het contact dat nodig is voor vertrouwen en samenwerking.

Tot slot – een cliffhanger waardig

Als wij als inkopers niet kiezen wie of wat wij toegang geven tot onze samenleving, dan kiest het algoritme voor ons. En een algoritme kent geen compassie, geen context, geen geweten. Alleen wij kunnen dat bieden.

De toekomst van inkoop ligt niet in het slim inkopen van technologie zelf, maar in het moedig bewaken van wat wezenlijk is: menselijkheid, autonomie en duurzame samenhang.

En wie weet… misschien is dit nog maar het begin. Misschien is inkoop wel de nieuwe sleutel tot beschavingsbewustzijn.

---

Epiloog – Over de totstandkoming van dit stuk

Dit stuk is tot stand gekomen in samenwerking met AI.

Niet als vervanging van mijn gedachtengoed, maar als verlengstuk. Als een soort sparringpartner die geen lunchpauze nodig heeft en bronnen kan aanreiken. Ik heb dit artikel gemaakt om mijn eigen gedachten te ordenen, mijn zorg over gemakzucht te toetsen aan wereldwijde tendensen en om taal te geven aan dat onderhuidse gevoel: dat we iets groots laten gebeuren zonder dat we het doorhebben.

AI hielp me te structureren, checken, spiegelen, ordenen. Maar wat erin staat, dat is van mij. Het is menselijk, bewust gekozen, gevoed door mijn intuïtie en ervaring in het inkoopveld. En ook vanuit het verlangen naar een toekomst waarin we bewust bepalen wie of wat we willen representeren met onze samenleving.

Dat maakt het meer dan een opiniestuk. Het is een uitnodiging tot reflectie, een poging tot koersbepaling en zelf een zaadje voor een nieuwe manier van inkopen: met aandacht voor waarheid, context en morele moed.

Een bewuste inkoper leert niet alleen het algoritme te begrijpen, maar leert zichzelf opnieuw positioneren vanuit menselijke maat in een technologische wereld.